Τι γιορτάζουμε την 28η Οκτωβρίου και τι την 25η Μαρτίου

Η 28η Οκτωβρίου είναι μία από τις πιο εμβληματικές εθνικές γιορτές της Ελλάδας, όπου τιμούμε την ιστορική επέτειο του «ΟΧΙ». Η ημέρα αυτή δεν είναι μόνο μια ευκαιρία για εορτασμό, αλλά και μια αναδρομή στα γεγονότα που οδήγησαν την Ελλάδα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου.

Αναζητώντας την ιστορική προέλευση του «ΟΧΙ», πρέπει να αναφερθούμε στις εντάσεις που υπήρχαν ήδη από τη δεκαετία του 1910 μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας, κυρίως λόγω των αντικρουόμενων συμφερόντων στα Βαλκάνια, ειδικά στην Αλβανία και τα Δωδεκάνησα.

Η Αλβανία, εκείνη την εποχή, είχε μετατραπεί σε ιταλικό προτεκτοράτο, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση της ελληνικής πλευράς, καθώς η Ελλάδα επιθυμούσε την προσάρτηση της Βόρειας Ηπείρου, όπου ζούσαν συμπαγείς ελληνικές μειονότητες. Επιπλέον, η Ιταλία είχε κατέχει τα Δωδεκάνησα από το 1912, και αν και το 1919 είχε υποσχεθεί την παραχώρησή τους στην Ελλάδα, τελικά άλλαξε στάση.

Η κατάσταση άλλαξε υπό τη διακυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, όπου οι σχέσεις Ελλάδας-Ιταλίας φαίνονταν να ομαλοποιούνται, ιδιαίτερα μετά την υπογραφή του Συμφώνου Φιλίας Ρώμης το 1928. Ωστόσο, η ηρεμία αυτή δεν κράτησε για πολύ, καθώς οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών ξαναγύρισαν σε ένταση στη διάρκεια της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά.

Η Ιταλία, ως μία από τις «Μεγάλες Δυνάμεις» της εποχής, υπό το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι, είχε διακηρύξει την πρόθεση της να ιδρύσει μια νέα «Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία», συμπεριλαμβάνοντας και την Ελλάδα. Από το 1936, οι Ιταλοί είχαν αρχίσει να ενδυναμώνουν τη συμμαχία τους με τη Γερμανία, με την υπογραφή συνθήκης φιλίας, που υποχρέωνε τις δύο χώρες να συνεργάζονται σε κοινές εξωτερικές πολιτικές.

Η Ιταλία, επισήμως, προσχώρησε στους Δυνάμεις του Άξονα τον Ιούνιο του 1940, αμέσως μετά την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στις 28 Οκτωβρίου 1940, ο Μπενίτο Μουσολίνι απέστειλε στην Ελλάδα ένα τελεσίγραφο, το οποίο αποτέλεσε κομβικό σημείο για την ιστορία της χώρας. Η απόφαση του Ιταλού δικτάτορα να επιτεθεί στην Ελλάδα στηρίχθηκε σε δύο βασικούς άξονες: πρώτον, την επιθυμία του να ενδυναμώσει τα ιταλικά συμφέροντα στα Βαλκάνια και, δεύτερον, την ανάγκη του να αποδείξει στους Γερμανούς συμμάχους του ότι μπορούσε να επιτύχει στρατιωτικούς θριάμβους, όπως ο Αδόλφος Χίτλερ.

28η Οκτωβρίου: Η Ιστορία πίσω από το Μεγάλο «ΟΧΙ»

Λίγο μετά τις 03:00 τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, η ιταλική κυβέρνηση απέστειλε ένα αποφασιστικό τελεσίγραφο προς την ελληνική κυβέρνηση, στο οποίο απαιτούσε τη δωρεάν διέλευση του Ιταλικού στρατού από την Ελληνοαλβανική μεθόριο. Το περιεχόμενο του τελεσιγράφου προέβλεπε την κατάληψη στρατηγικών σημείων της Ελλάδας, όπως λιμένες και αεροδρόμια, για την υποστήριξη των στρατιωτικών τους επιχειρήσεων, με τον ισχυρισμό ότι θα χρειαζόταν για τη μετέπειτα προώθησή τους στην Αφρική.

Την εποχή εκείνη, η Ελλάδα διοικείτο από τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος είχε ανέλθει στην εξουσία μετά το πραξικόπημα του 1936. Ο Μεταξάς παρέλαβε το τελεσίγραφο, το οποίο του παραδόθηκε ιδιόχειρα από τον Ιταλό Πρέσβη στην Αθήνα, Εμανουέλε Γκράτσι. Διαβάζοντας το κείμενο, ο Μεταξάς αντέτεινε στον Γκράτσι μία φράση που έγινε θρυλική: «Λοιπόν, αυτό σημαίνει πόλεμο». Με αυτή την απάντηση, ο Έλληνας δήλωσε ξεκάθαρα την άρνησή του στα ιταλικά αιτήματα.

Η λακωνική απάντηση εξέφραζε το συναίσθημα του ελληνικού λαού, ο οποίος δεν επιθυμούσε να υποταχθεί και, πράγματι, μόλις μαθεύτηκαν τα νέα, κινητοποιήθηκε αμέσως βγαίνοντας στους δρόμους και φωνάζοντας αντι-ιταλικά συνθήματα. Η άρνηση της υποταγής αυτής, πέρασε στον τότε ελληνικό Τύπο με τη λέξη «ΟΧΙ», η οποία παραμένει εμβληματική.

Ο ίδιος ο Εμανουέλε Γκράτσι περιέγραψε την κοσμοϊστορική σκηνή το 1945, στα απομνημονεύματά του, γράφοντας:

«Μόλις καθίσαμε, του είπα ότι η κυβέρνησή μου μού είχε αναθέσει να του κάνω μία άκρως επείγουσα ανακοίνωση και χωρίς άλλα λόγια του έδωσα το κείμενο. Ο Μεταξάς άρχισε να το διαβάζει. Τα χέρια που κρατούσαν το χαρτί έτρεμαν ελαφρά, και μέσα από τα γυαλιά έβλεπα τα μάτια του να βουρκώνουν όπως συνήθιζε όταν ήταν συγκινημένος. Όταν τελείωσε την ανάγνωση με κοίταξε κατά πρόσωπο και μου είπε με φωνή λυπημένη αλλά σταθερή φωνή: ‘Alors, c'est la guerre!’ (σ.σ: λοιπόν, αυτό σημαίνει πόλεμο).

Τού απάντησα ότι η ιταλική κυβέρνηση ήλπιζε ότι η ελληνική κυβέρνηση θα δεχόταν τα αιτήματά της και θα άφηνε να περάσουν ελεύθερα τα ιταλικά στρατεύματα τα οποία θα άρχιζαν τις μετακινήσεις τους στις 6 το πρωί. Ο Μεταξάς με ρώτησε τότε πως θα μπορούσα να σκεφτώ ότι ακόμα και αν είχε πρόθεση να ενδώσει θα του ήταν δυνατόν μέσα σε τρεις ώρες να λάβει τις διαταγές του βασιλιά και να δώσει τις απαραίτητες οδηγίες για την ελεύθερη διέλευση των ιταλικών στρατευμάτων».

Τι έγινε μετά το «Όχι»

Η απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης να αρνηθεί την ελεύθερη διέλευση των ιταλικών στρατευμάτων είχε ως αποτέλεσμα την είσοδο της χώρας μας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940.

Η στρατιωτική σύγκρουση ξεκίνησε στις 05:30 το πρωί της 28ης Οκτωβρίου, όταν οι ιταλικές δυνάμεις προχώρησαν σε αιφνιδιαστική εισβολή στην Ήπειρο. Το τελεσίγραφο που είχε παραληφθεί από την ελληνική κυβέρνηση προειδοποιούσε για επικείμενη επίθεση, αλλά ανέφερε ότι αυτή θα ξεκινούσε στις 6 το πρωί.

Το σχέδιο της ιταλικής πλευράς προέβλεπε την κατάκτηση ολόκληρης της Ελλάδας σε τρεις φάσεις. Ο ελληνικός στρατός αντεπιτέθηκε με επιτυχία και ανάγκασε τον ιταλικό στρατό σε υποχώρηση.

Μέχρι τα μέσα Δεκεμβρίου, οι ελληνικές δυνάμεις είχαν προωθηθεί στο ένα τέταρτο σχεδόν του εδάφους της Αλβανίας. Το Μάρτιο του 1941, οι Ιταλοί προσπάθησαν να αντεπιτεθούν, εντούτοις απέτυχαν, κατακτώντας μόνο μικρές εδαφικές εκτάσεις στην περιοχή βόρεια της Χειμάρρας.

Η νίκη επί των Ιταλών εξύψωσε το φρόνημα των Ελλήνων και υπήρξε μία στιγμή ενότητας, έπειτα από τα δύσκολα χρόνια της μικρασιατικής καταστροφής. Κι αυτό συνέβη, ακόμα κι όταν ο θρίαμβος επισκιάστηκε από την γερμανική κατοχή, λίγο αργότερα. Στην πραγματικότητα, η απόκρουση της ιταλικής εισβολής ήταν η πρώτη νίκη των Συμμάχων κατά των δυνάμεων του Άξονα, ανυψώνοντας το ηθικό όλων των λαών στη σκλαβωμένη Ευρώπη.

Μάλιστα, πολλοί ιστορικοί θεωρούν πως η νίκη των Ελλήνων επηρέασε την έκβαση ολόκληρου του πολέμου, καθώς υποχρέωσε τους Γερμανούς να αναβάλουν την επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης, για να βοηθήσουν τους Ιταλούς, που έχαναν τον πόλεμο με την Ελλάδα. Η καθυστέρηση αυτή εξέθεσε το γερμανικό στρατό στο βαρύ ρωσικό χειμώνα, με αποτέλεσμα την ήττα στη Μάχη της Μόσχας που ακολούθησε.

Τι γιορτάζουμε την 25η Μαρτίου

Η 25η Μαρτίου, ημέρα του Ευαγγελισμού, είχε οριστεί ως ημέρα έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης, κατά του Τουρκικού ζυγού, από τον αρχηγό της Φιλικής Εταιρείας Αλέξανδρο Υψηλάντη «ως ευαγγελιζομένη την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους». Η ημερομηνία αυτή θεωρήθηκε ως σημείο αναφοράς από τις πρώτες ήδη ημέρες της Επανάστασης, και μάλιστα ως έναρξη ειδικής χρονολόγησης, ακόμα και σε περιοχές που είχαν επαναστατήσει νωρίτερα.

Τουλάχιστον από το 1823 εθεωρείτο στην Πελοπόννησο ως ημέρα έναρξης της επανάστασης.

Το 1822, η προσωρινή κυβέρνηση που είχε έδρα την Κόρινθο, αποφάσισε να εορταστεί η επέτειος της Επανάστασης μαζί με το Πάσχα (2 Απριλίου, παλ. ημ.). Ο εορτασμός έγινε στην Κόρινθο με στρατιωτική πομπή, πανηγυρική δοξολογία και κανονιοβολισμούς, όπως περιγράφει ο Γερμανός εθελοντής Striebeck που την παρακολούθησε.

Κατά τον συγγραφέα Δ. Φωτιάδη και άλλους, ως εθνική γιορτή πριν το 1838 θεωρούνταν η 1η Ιανουαρίου, ημερομηνία κατά την οποία ψηφίστηκε από την 1η Εθνοσυνέλευση της Πιάδας (Νεας Επιδαύρου) το 1ο Ελληνικό «Σύνταγμα», ήτοι «Προσωρινό Πολίτευμα».

Πιστεύεται λοιπόν πως με την αλλαγή της ημερομηνίας «η εθνική γιορτή έχανε τον πολιτικό και επαναστατικό χαρακτήρα και έπαιρνε θρησκευτική απόχρωση» με ό,τι συνεπαγόταν κάτι τέτοιο για τις διεκδικήσεις περί δημοκρατικότητας και συντάγματος.

Η ιστορικός Χρ. Κουλούρη που ερεύνησε τους εορτασμούς τύπου εθνικής εορτής από το 1834 και μετά, δεν περιλαμβάνει σ' αυτές την 1η Ιανουαρίου αλλά έξι ημερομηνίες σχετιζόμενες με τη βασιλική οικογένεια. Κυριότερη εορτή πριν την καθιέρωση της 25 Μαρτίου ήταν η 25 Ιανουαρίου, επέτειος την αποβίβαση του Όθωνα στο Ναύπλιο (1833).

Ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας που οργάνωσε την Επανάσταση, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, άρχισε τις επιχειρήσεις και την έναρξή της στο Ιάσιο την 24 Φεβρουαρίου 1821. Εν τούτοις, τα εκεί συμβάντα χαρακτηρίστηκαν από την κοινή συνείδηση και καθιερώθηκαν από την ιστορία ως κάτι μεμονωμένο, κάτι σαν πρόλογος της Επανάστασης.

Η πλήρης αποτυχία του κινήματος σε μια μη ελληνική χώρα, ίσως και η απογοήτευση των Ελλήνων για την πλάνη περί της υποστήριξης από τη Ρωσία που είχε διαδώσει η Φ. Εταιρεία, υπήρξαν τα κύρια αίτια του διαχωρισμού των συμβάντων της Μολδοβλαχίας από τα επαναστατικά γεγονότα της Ελλάδας. Η Πολιτεία, επικύρωσε το επικρατούν εθνικό συναίσθημα καθιερώνοντας ως ημέρα εθνικού εορτασμού της Επανάστασης την 25η Μαρτίου.

Κατά ορισμένες απόψεις, ως ημερομηνία έναρξης της Επανάστασης θεωρείται και η 24 Φεβρουαρίου, οπότε άρχισε η επανάσταση Ελλήνων στη Βλαχία με την προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος. Έκτοτε και με άλλες επαναστατικές πράξεις που έλαβαν χώρα πολύ πριν την 25η Μαρτίου απλώνεται η επανάσταση στον ελλαδικό χώρο, έως ότου καταλήγει στην επικράτεια της Πελοποννήσου.

Στην Ελλάδα είχαν αρχίσει εχθροπραξίες πριν την 25 Μαρτίου, όπως μαρτυρείται και από τις ειδήσεις που διασώθηκαν στην «Αλληλογραφία του εν Πάτραις Ολλανδικού Προξενείου: 1821», δεδομένου ότι η ολλανδική κυβέρνηση δια του προξένου της στην Πάτρα ενημερώθηκε κατά την 23η Μαρτίου, ότι «από τινος χρόνου σοβούσα επικίνδυνος κατάστασις εξέσπασε και ότι οι Έλληνες ανέλαβον τα όπλα κατά του δυνάστου».

Η επίσημη διακήρυξη των επαναστατών προς τις ξένες κυβερνήσεις έγινε με προκήρυξη της «Μεσσηνιακής Γερουσίας» την 25 Μαρτίου 1821.

Η 25/3 λογίζεται ως αρχή της Επανάστασης σε δικαστικό έγγραφο της Προσωρινής Διοίκησης της Ελλάδος του 1823, όπου το «Επαρχικόν Κριτήριον Τριπολιτζάς» (είδος δικαστικού οργάνου) αναφέρει ότι «η αποστασία ηκολούθησε εις τας 25 Μαρτίου».