Ο ηλίθιος (ετυμολογία, ορισμός, ιδιότητες) - Η ευτυχία του να είσαι ηλίθιος

Είναι πλέον αναγκαίο νομίζουμε, ότι στην εποχή που ζούμε, με όλη την τρέλα που έχουμε να διαχειριστούμε καθημερινά, οφείλουμε να θυμηθούμε ή να επαναπροσδιορίσουμε κάποιες έννοιες που μάλλον έχουμε ξεχάσει. Για παράδειγμα, πρέπει να δούμε τον ηλίθιο της σημερινής εποχής.

Ποιος είναι; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; Πως το ξεχωρίζουμε; Σε ποιες κατηγορίες χωρίζεται; Και άλλα τέτοια θέματα.

Εμείς σήμερα θα κάνουμε μια μικρή προσέγγιση προσπαθώντας να σας βοηθήσουμε σ’ αυτή την κατεύθυνση.

Ο Γιώργος Μπαμπινιώτης στο «Νέο Λεξικό της Ελληνικής γλώσσας» προσδιορίζει τον «ηλίθιο» με τις ακόλουθες ιδιότητες: «αυτός που χαρακτηρίζεται από μειωμένη διανοητική ικανότητα Που φανερώνει έλλειψη εξυπνάδας, πνευματικής ζωντάνιας. Αυτός που δεν στηρίζεται στην λογική, που χαρακτηρίζεται από λογική ανεπάρκεια η ασυνέχεια» Δηλαδή ο βλάξ. Ο χαζός. Ο γκα γκα ου α! Ο πέρα από εδώ. Ο ανεγκέφαλος!

Αυτή είναι η πρώτη ερμηνεία. Η τρέχουσα, Η κυρίαρχη. Της καθημερινότητας. «Αυτός είναι παντελώς ηλίθιος». Λέμε, Οχι στα μούτρα του. Αλλά από πίσω του. Και τον χλευάζουμε!

Σύμφωνα και πάλι με τον ίδιο πρωταθλητή της Γλωσσολογίας Γιώργο Μπαμπινιώτη υφίσταται και δεύτερη κατηγορία. Δεύτερη ερμηνεία. Βαθύτερη. Γράφει λοιπόν ο Μπαμπινιώτης «ηλίθιος αυτός που δεν ταιριάζει στις περιστάσεις, άκαιρος, ακατάλληλος»

Για παράδειγμα ο πρίγκιψ Μίσκιν είναι ο ήρωας του κορυφαίου μυθιστορήματος του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι «Ο ηλίθιος». Εντελώς απροσάρμοστος στα κοσμικά ήθη και την υποκρισία των Ρώσων αριστοκρατών του 1869 (τότε άλλωστε πρωτοδημοσιεύτηκε το μυθιστόρημα)

Ο πρίγκιψ αρνείται να ακολουθήσει τον συρμό της εποχής του. Η καλωσύνη του απροσμέτρητη. Η ανιδιοτέλειά του εντελώς ξένη και εχθρική προς τους αυλοκόλακες που μαιμουδίζανε τους Γάλλους αριστοκράτες. Ο Μίσκιν είναι ο πλήρης ορισμός του πολιτισμένου ανθρώπου, του ουμανισμού και ενός μελλοντικού κόσμου!

Προσφάτως, μάλιστα, από μια Ρωσική ταινία σύγχρονης παραγωγής με τίτλο «Ο ηλίθιος» (Durak) του 34χρονου σκηνοθέτη Γιούρι Μπίκοφ, ταινία που εξακολουθεί να προβάλλεται σε Αθηναικές αίθουσες, ο κεντρικός ήρωας με το όνομα Ντίμα, εκ του Ντμίτρι, είναι το μόνο πλάσμα που συναισθάνεται τον πόνο, την δυστυχία και τα βασικά προβλήματα του «χωριού» του!

Ο ηλίθιος Ντίμα, επειδή είναι μηχανικός, γνωρίζει ότι όπου να ναι ένα θηριώδες συγκρότημα κατοικιών πρόκειται να καταρρεύσει. Με αποτέλεσμα κάτω από τα ερείπιά του να σκοτωθούν όλοι οι ένοικοι αυτής της άθλιας πολυκατοικίας!

Αυτός ο ηλίθιος λοιπόν, σπεύδει να ταρακουνήσει τις τοπικές αρχές. Τίποτα αυτές. Και όχι μόνο. Αλλά για να «θάψουν» το πρόβλημα σκοτώνουν όλους τους μάρτυρες!

Αυτός ο ηλίθιος σπεύδει τότε να ταρακουνήσει τους ρακένδυτους κατοίκους. «Φύγετε» φωνάζει. «Το κτίριο θα πέσει και θα σας πλακώσει». Τίποτα κι αυτοί. Και όχι μόνο. Ορμούν και τον πλακώνουν στο ξύλο!

Ο Ντίμα είναι ηλίθιος επειδή δεν συμβιβάζεται. Επειδή δεν εξαγοράζεται. Και επειδή θεωρεί καθήκον του να κάνει το σωστό και η συνείδησή του να είναι καθαρή απέναντι στους συμπολίτες του!

Άλλωστε συχνά χαρακτηρίζουμε «μακάκα» και «ηλίθιο» όποιον πληρώνει τους φόρους του και όποιον νομίμως πορεύεται στην καθημερινότητά του. «Μα τι είσαι αδερφέ μου τόσο βλάκας είσαι;» Λέμε. Δεν λέμε;

Ποιες είναι, όμως, οι 5 βασικές αρχές της ηλιθιότητας;

 Σύμφωνα με τον οικονομολόγο και ιστορικό Carlo M. Cipolla:

Νόμος 1: «Όλοι υποτιμούν πάντα και αναπόφευκτα τον αριθμό των ηλιθίων που υπάρχουν στον κόσμο».

Νόμος 2: «Η πιθανότητα κάποιος να είναι ηλίθιος είναι ανεξάρτητη όλων των άλλων χαρακτηριστικών του εν λόγω ατόμου».

Νόμος 3: «Είναι ηλίθιος εκείνος που προκαλεί μια απώλεια για ένα άτομο ή μια ομάδα άλλων ανθρώπων, χωρίς ταυτόχρονα να αποκομίζει κάποιο όφελος».

Νόμος 4: «Όσοι δεν είναι ηλίθιοι υποτιμούν πάντα την καταστροφική δύναμη των ηλίθιων».

Νόμος 5: «Ο ηλίθιος είναι το πιο επικίνδυνο είδος ανθρώπου που υπάρχει, πιο επικίνδυνο από τον κακοποιό». Γιατί είναι άλογος. Ό,τι ισχυριζόταν ο Ντίκενς όταν έγραφε: «Ο άνθρωπος μπορεί να αντιμετωπίσει τα πάντα, όταν είναι οπλισμένος με βλακεία και καλή πέψη». Ή ο Σίλερ: «Ενάντια στην ηλιθιότητα, ακόμα κι οι θεοί αγωνίζονται μάταια».

Είναι, όμως, έτσι; O Χέγκελ επισήμαινε ότι «τα ζώα ζουν ειρηνικά μεταξύ τους». Δεν ξέρουν από τύψεις, τσιμπήματα της συνείδησης, ενδοιασμούς, ανησυχία για το αν κάνουν λάθος, φόβο του θανάτου. Ο μαλάκας δεν αμφιβάλλει. Αντίθετα, ο άνθρωπος, επειδή διαθέτει συνείδηση και ικανότητα να σκέφτεται, συχνά θεωρεί την ύπαρξή του αποτυχημένη, καταραμένη και ονειρεύεται τον «χαμένο παράδεισο» (όπως έλεγε ο Μίλτον) των ζώων. Στο κάτω-κάτω, στη Γένεση, επειδή ο Αδάμ και η Εύα γεύονται τον καρπό του δέντρου της γνώσης εκδιώκονται από τον παράδεισο. Τρώγοντάς τον, συνειδητοποιούν τη γύμνια τους, άρα και τη μιζέρια τους.

Οπότε αναρωτιέσαι: Μπας και η άγνοια είναι το μυστικό της ευτυχισμένης ζωής; Μήπως ο σοφός είναι, σε τελική ανάλυση, εκείνος που απαρνείται τη γνώση; Η αλήθεια είναι άχθος. Η παραδοχή, όμως, αυτή είναι λογική και δικαιολογημένη; Ο ηλίθιος είναι πραγματικά ευτυχισμένος ή το μόνο που κάνει είναι να σωρεύει δυστυχία στην κοινή μας μοίρα; Μ’ άλλα λόγια: μια ευτυχία που στηρίζεται στις ψευδαισθήσεις, ακόμα και καθησυχαστικές, μπορεί να είναι αληθινή; Ή μήπως είναι μια αυταπάτη, μια χίμαιρα, την οποία οφείλει κάποιος επώδυνα να απορρίψει;

«Η αλήθεια ίσως είναι λυπηρή», έλεγε ο Ρενάν. Φυσικά, οι ψευδαισθήσεις είναι συχνά πιο παρηγορητικές. Εξάλλου, αν δεν ήταν, γιατί να τις έχουμε; Η γνώση κουβαλάει πάντα μαζί της απογοητεύσεις και πληγές. Και όχι μόνο: Στην αναζήτηση της αλήθειας πάση θυσία κρύβεται ίσως ένα μίσος για τη ζωή. Αυτός είναι τουλάχιστον ο ισχυρισμός του Νίτσε, ξαναδιαβάζοντας τον Οιδίποδα του Σοφοκλή. Ο Οιδίποδας είναι ο άνθρωπος που κυνηγά την αλήθεια ό,τι και να γίνει, ακόμα κι αν το τίμημα είναι να χάσει τη ζωή του.

Στην αναζήτηση της αλήθειας πάση θυσία ενυπάρχει μια επιθυμία αυτοελέγχου, μια ανάγκη να κοιτάξεις κατάματα ό,τι προκαλεί πόνο και να το εξοβελίσεις. Αυτό που θέλεις είναι να πάρεις τα πράγματα στα χέρια σου στρεφόμενος κατά της ίδιας της ζωής. Στην περίπτωση αυτή, το μίσος γι’ αυτήν επισκιάζει την αγάπη για την αλήθεια. Και ίσως πίσω απ’ αυτό κρύβεται ένας μυστικός πόθος: να γίνουμε δυστυχείς διαλύοντας τις αυταπάτες.

Από την άλλη, η αυταπάτη δεν είναι ζωτική για τις δυσκολίες της ζωής; Πώς αλλιώς θα τα φέρναμε βόλτα; Όμως, η καθαρή ματιά είναι και δηλωτική του μεγαλείου μας. Κατά τον Πασκάλ, ο συνδυασμός των δύο είναι η ιδιότητα της σκέψης. «Είναι θλιβερό να ξέρεις ότι είσαι ένα τίποτα. Αλλά είναι και μεγαλειώδες να αναγνωρίζεις ότι είσαι ένα τίποτα» (Στοχασμοί). Ούτως ειπείν, ο αδαής απαρνείται όλα όσα συνιστούν το ανθρώπινο μεγαλείο. Ο βλάκας δεν είναι ευτυχής. Στην καλύτερη περίπτωση, νομίζει πως είναι. Κι η πεποίθηση αυτή τον αποτρέπει στο να αναζητήσει την πραγματική χαρά.

Πρέπει ν’ ακούσουμε τον Σπινόζα επί του θέματος. Τι σημαίνει αστοιχείωτος; Κάποιος που αγνοεί τους λόγους που τον καθορίζουν. Αυτός που, ενώ δεν ξέρει τι τον ωθεί να κάνει αυτά που κάνει, νομίζει ότι λειτουργεί αυτεξούσια. Σαν την γκόμενα την άλλη φορά που είχε κάνει τατουάζ μεταξύ αντίχειρα και δείκτη για να «ξεχωρίσει». Η άγνοια είναι αυτή που σε καταδικάζει στην παθητικότητα. Και για να είσαι ευτυχής πρέπει να επωμιστείς ενεργητικό ρόλο, να σκέφτεσαι.

Είτε πρόκειται για τον Σπινόζα είτε για τον Αριστοτέλη, για τον οποίο η γνώση είναι χαρά και πηγή χαράς, η σκιαγράφηση ενός ευτυχή ηλίθιου κι ενός λυπημένου σοφού δεν υφίσταται. Η αλήθεια δεν είναι απειλητική, αλλά αναπόφευκτη. Όταν λες «δεν τρέφω αυταπάτες» ακούγεται στενάχωρο, αλλά έχει το προσόν της κατανόησης.

Μια καλή παραπομπή είναι ο Πλάτωνας, με την αλληγορία της σπηλιάς στην Πολιτεία. Ας φανταστούμε, λέει, αλυσοδεμένους ανθρώπους στα βάθη μιας σπηλιάς, με το πρόσωπο στραμμένο στα τοιχώματα. Από γεννησιμιού τους, η μόνη τους εικόνα για τον κόσμο είναι οι σκιές που σκάνε από μια φωτιά πίσω τους. Αν, κατά τύχη, κάποιος μεταξύ τους αφηνόταν ελεύθερος και μετά επέστρεφε πίσω, είναι βέβαιο ότι θα επιχειρούσε να ελευθερώσει και τους συντρόφους του. Αυτοί, όμως, στο τέλος θα τον σκότωναν. Αν μισούμε την αλήθεια είναι πρώτα-πρώτα γιατί αποκαλύπτει τα δεσμά μας. Οι αυτοκράτορες της αρχαιότητας θανάτωναν τους αγγελιαφόρους κακών μαντάτων. Όμως, αυτοί είναι εμείς. Γι’ αυτό δεν τους συγχωρούμε.

Η αλήθεια για τον εαυτό μας είναι μια «ναρκισσιστική πληγή» έλεγε ο Φρόιντ, αφού η γνώση, με τον Γαλιλαίο, σου μαθαίνει ότι ο άνθρωπος δεν είναι το κέντρο του κόσμου, με τον Δαρβίνο ότι ότι είναι ένα ζώο σαν όλα τ’ άλλα και με τη θεωρία του υποσυνείδητου ότι δεν είναι κυρίαρχος της σκέψης και των πράξεών του. Οδυνηρό. Μια σταύρωση. Ωστόσο, άπαξ και το συνειδητοποιήσεις, δεν μπορείς να κάνεις πίσω. Μπορεί να νοσταλγείς τον πράσινο παράδεισο της παιδικής σου ηλικίας ή τότε που πίστευες στο Άγιο Βασίλη, αλλά όχι πια, όσο και να λυπάσαι.

Ο βλάκας, όπως έλεγε ο Σωκράτης, δεν είναι εκείνος που δεν καταλαβαίνει τίποτα, αλλά εκείνος που νομίζει ότι καταλαβαίνει τα πάντα, που αγνοεί ότι είναι ηλίθιος. Την ηλιθιότητα τη συνειδητοποιείς μόνο όταν την απωλέσεις.

Στους παρακάτω συνδέσμους θα βρείτε έξυπνα και αστεία αποφθέγματα για την εξυπνάδα και την βλακεία (ηλιθιότητα):

1) https://el.wikiquote.org/wiki/%CE%92%CE%BB%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%AF%CE%B1 

2) https://el.wikiquote.org/wiki/%CE%95%CE%BE%CF%85%CF%80%CE%BD%CE%AC%CE%B4%CE%B1

ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Οποιαδήποτε ομοιότητα με πρόσωπα είναι ΕΝΤΕΛΩΣ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΙΚΗ. Το κείμενο αναφέρει γενικώς τα χαρακτηριστικά του ηλιθίου και τίποτε περισσότερο. Τώρα, αν βρίσκετε ότι υπάρχουν στοιχεία του κειμένου που αναγνωρίζετε στον εαυτό σας, λυπούμαστε αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα γι’ αυτό. Μόνο να σας ευχηθούμε κουράγιο, και να σας πούμε να μην στεναχωριέστε και να μάθετε να ζείτε με αυτό που σας έτυχε. Να θυμάστε ότι κανείς σ’ αυτό τον πλανήτη δεν γεννήθηκε τέλειος. Και στο κάτω-κάτω δε φταίτε εσείς που είστε έτσι. Φταίει το DNA σας.